W związku z wątpliwościami, co do konstytucyjności sformułowań ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego /t.j. Dz.U. nr 17 poz. 75 ze zm./ przyjmujących konstrukcję, iż wszystkie osoby zatrudnione między innymi w strukturach bezpieczeństwa publicznego pozbawia się uprawnień kombatanckich i w konsekwencji wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 15 lutego 1994 r. K 15/93 wprowadzono ustawą z dnia 25 kwietnia 1997 r. /Dz.U. nr 68 poz. 436/, zmianę /art. 21 ust. 3/, polegająca na możliwości wykazania przez osoby zatrudnione w strukturach bezpieczeństwa, że albo były skierowane do pracy przez organizacje niepodległościowe, albo, że "przedłożą dowody, że podczas zatrudnienia, pełnienia służby lub funkcji w strukturach, jednostkach i na stanowiskach, o których mowa w ust. 2 w pkt 4 lit. "a i b" wykonywały wyłącznie zadania nie związane ze zwalczaniem organizacji oraz osób działających na rzecz suwerenności i niepodległości Rzeczpospolitej Polskiej".
Sformułowanie to nakłada na zainteresowanych utrzymaniem uprawnień kombatanckich: po pierwsze obowiązek wyszukania i dostarczenia środków dowodowych /dokumentów i materiałów/, nierzadko znajdujących się archiwach, do których dostęp jest ograniczony; po drugie zaś, przerzuca na tę osobę ciężar dowodu /co rzadko jest spotykane w prawie/ w zakresie wykazania okoliczności negatywnych /wykonywanie wyłącznie zadań nie związanych ze zwalczaniem/. Jest to dowód bardzo trudny. W tym zakresie konstytucyjność ustawy nie była przedmiotem oceny.
Brak w przedstawionych dokumentach informacji w sytuacji, gdy ustawa wymaga pozytywnego dowodu braku działań na szkodę ówczesnej opozycji oznacza, że dowód się nie powiódł, a negatywne skutki niepowodzenia dowodu obciążają tego, na kim ciężar dowodu spoczywał. Zaoferowanie środka dowodowego /dokumentu/ nie przesądza o tym, że każda treść tego dokumentu, będzie oznaczała udowodnienie wymaganych okoliczności. Przytoczona na wstępie konstrukcja dowodowa ustawy o kombatantach stwarza bardzo trudną sytuację dla obciążonego powinnością dowodu, ponieważ obarcza go ryzykiem braku potrzebnych informacji /milczenia dokumentów/ i dotarcia do niezbędnych dokumentów, co nie zawsze zależy od niego samego. Tak właśnie stało się w niniejszej sprawie: brak w aktach osobowych informacji o prześladowaniach politycznych opozycji politycznej przez Skarżącego nie jest tożsamy z wymaganym przez ustawę, bardzo rygorystycznie ujętym dowodem tego, że Skarżący wykonywał w czasie pracy w PUB wyłącznie zadania nie związane ze zwalczaniem tej opozycji.
Naczelny Sąd Administracyjny po rozpoznaniu skargi Mariana K. na decyzję Kierownika Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych z dnia 16 lutego 1999 r. (...) w przedmiocie pozbawienia uprawnień kombatanckich - skargę oddala.
Zaskarżoną decyzją z 21 stycznia 1999 r. (...) Kierownik Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych utrzymał w mocy decyzję własną z 30 października 1998 r. (...) o odmowie przywrócenia uprawnień kombatanckich. Podstawa prawną decyzji był art. 25 ust. 2 pkt 1 lit. "a" w zw. z art. 21 ust. 2 pkt 4 ustawy z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego /t.j. Dz.U. 1997 nr 142 poz. 950 ze zm./.
Skarżący, Marian K. okresie marzec 1946 r. - sierpień 1950 r. pełnił służbę w PUB w M. Był tam skierowany - wedle własnego oświadczenia - z poboru wojskowego: najpierw wcielono go do KBW a po kilku dniach przeniesiono do PUB. Pracował jako referent w wydziale pierwszym, zajmującym się wywiadem, kontrwywiadem i sprawami niemieckimi. Skarżący zarzucił decyzji Kierownika Urzędu do Spraw Kombatantów z 21 stycznia 1999 r. naruszenie prawa, polegające na nie uwzględnieniu złożonych przez niego dokumentów, mających świadczyć "o braku (...) działalności przeciwko ówczesnej opozycji". Podniósł też w związku z tym zarzut posługiwania się odpowiedzialnością zbiorową.
W odpowiedzi na skargę Kierownik Urzędu do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych przedstawił stan faktyczny sprawy i podniósł, że Skarżący nie przedstawił dowodów wymaganych przez art. 21 ust. 3 ustawy o kombatantach, które miałyby wskazywać na to, że służba w strukturach bezpieczeństwa publicznego nie miała żadnego związku z represjami przeciw opozycji lub że została podjęta na wniosek organizacji niepodległościowych. Opinia komisji złożonej z przedstawicieli środowisk kombatanckich jest dla Skarżącego niepomyślna; komisja oparła się - jak to wskazuje jej protokół - na własnoręcznej deklaracji Skarżącego, który starając się o przyjęcie do ZBoWiD napisał, że brał udział w walkach z bandami na terenie Województwa O. i M. Protokół nie wskazuje jakie organizacje kombatanckie reprezentują konkretne osoby i jest podpisany tylko przez jedną osobę.
Zaświadczenie Komendy Wojewódzkiej Policji w O. z 13 lutego 1998 r. /k 52 akt administracyjnych/ podaje, że Skarżący "ze służby w organach BP został zwolniony jako "niepewny politycznie". We wniosku o zwolnienie zarzucono mu przynależność rodziny żony w czasie wojny do AK i wrogi stosunek tej rodziny do ustrojowej rzeczywistości PRL, służbę w wojsku amerykańskim w charakterze tłumacza w latach 1945-1946, przypuszczalne powiązania z obcym wywiadem" i "w aktach osobowych nie ma innych dokumentów potwierdzających te zarzuty. Nie ma również danych o aresztowaniu Mariana K. w 1950 r. Akta osobowe nie zawierają informacji dotyczących udziału ww. w walkach z formacjami zbrojnego podziemia oraz prześladowania opozycji politycznej podczas zatrudnienia w organach Bezpieczeństwa Publicznego."
Naczelny Sąd Administracyjny zważył, co następuje:
W ustawie z dnia 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego przyjęto konstrukcję, iż wszystkie osoby zatrudnione między innymi w strukturach bezpieczeństwa publicznego pozbawia się uprawnień kombatanckich. W związku z wątpliwościami, co do konstytucyjności tego rodzaju ujęcia sugerującego zbiorową odpowiedzialność i w konsekwencji wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 15 lutego 1994 r. K 15/93 wprowadzono do ustawy z 1991 r. zmianę /art. 21 ust. 3/, polegająca na możliwości wykazania przez osoby zatrudnione w strukturach bezpieczeństwa, że albo były skierowane do pracy przez organizacje niepodległościowe, albo, że "przedłożą dowody, że podczas zatrudnienia, pełnienia służby lub funkcji w strukturach, jednostkach i na stanowiskach, o których mowa w ust. 2 w pkt 4 lit. "a i b" wykonywały wyłącznie zadania nie związane ze zwalczaniem organizacji oraz osób działających na rzecz suwerenności i niepodległości Rzeczpospolitej Polskiej". Sformułowanie to nakłada na zainteresowanych utrzymaniem uprawnień kombatanckich: po pierwsze obowiązek wyszukania i dostarczenia środków dowodowych /dokumentów i materiałów/, nierzadko znajdujących się archiwach, do których dostęp jest ograniczony; po drugie zaś, przerzuca na tę osobę ciężar dowodu /co rzadko jest spotykane w prawie/ w zakresie wykazania okoliczności negatywnych /wykonywanie wyłączne zadań nie związanych ze zwalczaniem/. Jest to dowód bardzo trudny. W tym zakresie konstytucyjność ustawy nie była przedmiotem oceny.