1. W rozumieniu art. 2 ustawy z dnia 24 maja 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania administracyjnego /Dz.U. nr 34 poz. 201/ datą wszczęcia postępowania administracyjnego w sprawie "anulowania" /cofnięcia/ - na podstawie zarządzenia nr 5 Ministra Obrony Narodowej z dnia 5 lutego 1991 r. w sprawie postępowania z poborowymi uznanymi za jedynych żywicieli rodzin - udzielonego uprzednio decyzją ostateczną odroczenia poborowemu zasadniczej służby wojskowej, jest data doręczenia poborowemu wezwania do stawienia się w Wojskowej Komendzie Uzupełnień w celu dokonania zapisu w książeczce wojskowej i karcie ewidencji poborowego o "anulowaniu" odroczenia.
2. Przepis art. 163 Kpa nie może być proceduralną podstawą zmiany lub uchylenia jakiejkolwiek decyzji, lecz pełni jedynie funkcję swoistego zwornika pomiędzy procesową instytucją "uchylenia decyzji" z materialnoprawną instytucją "cofnięcia uprawnienia", której następstwem jest również utrata bytu prawnego decyzji uprawniającej.
3. Pisemna adnotacja w dokumentach wojskowych poborowego o "anulowaniu" odroczenia służby wojskowej ma podstawowe cechy decyzji deklaratoryjnej, ponieważ jej treścią jest stwierdzenie utraty przez poborowego, na mocy przepisu par. 2 ust. 1 zarządzenia nr 5 Ministra Obrony Narodowej z dnia 5 lutego 1991 r., uprawnienia do odroczenia tej służby.
4. Skoro w obecnym stanie prawnym decyzje administracyjne w sprawach dotyczących obronności państwa oraz sił zbrojnych mogą być zaskarżane do sądu administracyjnego zarówno przez zainteresowanego obywatela /stronę/ jak i prokuratora, to nie ma uzasadnionych podstaw do negowania takiego uprawnienia Rzecznika Praw Obywatelskich w drodze ścieśniającej wykładni przepisów ustawy z dnia 15 lipca 1987 r. o Rzeczniku Praw Obywatelskich /Dz.U. nr 21 poz. 123; zm. Dz.U. 1990 nr 34 poz. 198/.
5. Wszelkie regulacje nakładające na obywateli obowiązki lub cofające przyznane wcześniej uprawnienia związane ze służbą wojskową muszą czerpać umocowanie z treści postanowień ustawowych.
Żaden z przepisów ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony /t.j. Dz.U. 1988 nr 30 poz. 207 ze zm./ bądź rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 11 grudnia 1989 r. w sprawie udzielenia odroczeń zasadniczej służby wojskowej oraz uznawania poborowych i żołnierzy za jedynych żywicieli rodzin /Dz.U. nr 68 poz. 413/ nie reguluje warunków i trybu cofania uprawnień do korzystania z odroczenia przed upływem terminu, na który zostało udzielone.
6. Minister Obrony Narodowej nie otrzymał w przepisach ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony upoważnienia do normowania generalnego lub indywidualnego cofania prawidłowo udzielonych odroczeń zasadniczej służby wojskowej.
Postanowienie zamieszczone w par. 2 ust. 1 zarządzenia nr 5 Ministra Obrony Narodowej nie jest zatem powszechnie obowiązującym przepisem prawa, który mógłby stanowić właściwą podstawę decyzji administracyjnej dotyczącej praw i obowiązków obywateli.
stwierdza nieważność zaskarżonej decyzji w przedmiocie cofnięcia odroczenia zasadniczej służby wojskowej poborowemu Adamowi P. uznanemu za jedynego żywiciela rodziny.
Rzecznik Praw Obywatelskich wniósł do Naczelnego Sądu Administracyjnego skargę na ostateczną decyzją Wojskowego Komendanta Uzupełnień w K. wydaną w dniu 20 lutego 1991 r., uchylającą ostateczną decyzję z dnia 5 kwietnia 1990 r. o udzieleniu ze względu na utrzymywanie rodziny, Adamowi P., uznanemu przez rejonową komisję poborową za jedynego żywiciela rodziny, odroczenia zasadniczej służby wojskowej do dnia 31 grudnia 1993 r. Zaskarżonej decyzji zarzucił naruszenie "wszelkich przepisów postępowania administracyjnego, mających istotny wpływ na wynik sprawy".
Według stanu faktycznego przedstawionego w uzasadnieniu tej skargi, Rejonowa Komisja Poborowa orzeczeniem z dnia 5 kwietnia 1990 r. uznała poborowego za jedynego żywiciela rodziny i na tej podstawie Wojskowy Komendant Uzupełnień w K. decyzją z dnia 5 kwietnia 1990 r. udzielił mu odroczenia zasadniczej służby wojskowej do dnia 31 grudnia 1993 r. W dniu 20 lutego 1991 r. uchylił jednak udzielone uprzednio odroczenie przez dokonanie w książeczce wojskowej poborowego adnotacji powołującej jako podstawę zarządzenie Ministra Obrony Narodowej Nr 5/MON z dnia 5 lutego 1991 r. w sprawie postępowania z poborowymi uznanymi za jedynych żywicieli rodzin. Stosowny przepis tego zarządzenia /par. 2 ust. 1/ brzmi:
"decyzje o udzieleniu odroczenia zasadniczej służby wojskowej poborowym uznanym za jedynych żywicieli rodziny, wydane na podstawie dotychczasowych przepisów - tracą moc z dniem wejścia w życie niniejszego zarządzenia".
Powołując się następnie na swoją korespondencję z Ministrem Obrony Narodowej, Rzecznik przytacza jego stwierdzenie, że do uchylenia rozstrzygnięć udzielających odroczeń służby jedynym żywicielom rodzin uprawnia go przepis art. 161 Kpa. Jeżeli zatem podstawą uchylenia decyzji o odroczeniu był ten właśnie przepis kodeksu postępowania administracyjnego, to uchylenie nastąpiło w formie decyzji, która niewątpliwie może być przedmiotem sądowej kontroli.
Zdaniem Rzecznika nie można natomiast przyjmować, że "anulowanie odroczenia" nastąpiło z mocy przepisów powołanego zarządzenia /ex lege/. Założenie, iż to zarządzenie wykreowało bezpośrednio sytuację prawną poborowego, oznaczałoby niedopuszczalne wyłączenie kontroli sądowoadministracyjnej i powstanie precedensu umożliwiającego uchylanie się od skutków prawnych przewidzianych w ustawach w drodze stanowienia aktów niższego rzędu.
Dlatego należy uznać, że zaskarżona decyzja "wydana została na gruncie art. 161 Kpa, ale konieczne postępowanie administracyjne zastąpione zostało automatycznie treścią par. 2 ust. 1 zarządzenia" - co uzasadnia zarzut skargi naruszenia wszelkich przepisów proceduralnych. Jednocześnie naruszono zasadą, wedle której podstawą decyzji mogą być tylko przepisy prawa powszechnie obowiązującego, nie zaś tzw. akty kierownictwa wewnętrznego.
W dalszych wywodach skargi wymieniono, jakich zarzutów nie postawiono zaskarżonej decyzji. Nie zakwestionowano mianowicie decyzji jako wydanej bez podstawy prawnej, ponieważ istnieją przepisy art. 37 ustawy z dnia 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony oraz par. 29 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 11 grudnia 1989 r. w sprawie udzielania odroczeń zasadniczej służby wojskowej oraz uznawania poborowych i żołnierzy za jedynych żywicieli rodzin. Nie stawia się również zarzutu rażącego naruszenia prawa materialnego, ponieważ brak jakiegokolwiek postępowania uniemożliwia ocenę prawną w tym zakresie. Ze względu na "specyfikę prawną resortu obrony narodowej" nie wykluczającą możliwości wyprowadzenia kompetencji kierownika resortu do przekazywania uprawnień nie postawiono także zarzutu naruszenia przepisów o właściwości - chociaż decyzje w trybie art. 161 par. 1 Kpa wydaje naczelny organ administracji państwowej oraz organy wymienione w par. 2.