Poprzedni właściciel nieruchomości zbytej w drodze umowy na rzecz Skarbu Państwa w czasie obowiązywania ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości /Dz.U. 1991 nr 30 poz. 127/ dla celu, który dawałby podstawę do wywłaszczenia tej nieruchomości, nie może żądać jej zwrotu na podstawie art. 69 ust. 1 powołanej ustawy.
Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora W. Grudzieckiego, w sprawie ze skargi Ireny C. na decyzję Wojewody (...) z dnia 29 listopada 1991 r. w przedmiocie umorzenia postępowania w sprawie zwrotu nieruchomości położonej przy ul. Kolejowej w N. o powierzchni 1.285 m2, oznaczonej nr 465/1, nabytej przez Skarb Państwa, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Naczelny Sąd Administracyjny w Warszawie - Ośrodek Zamiejscowy w Lublinie postanowieniem z dnia 19 maja 1992 r. SA/Lu 119/92 do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 Kpc w zw. z art. 211 Kpa:
Czy po przeniesieniu własności nieruchomości w drodze umowy przez osobę fizyczną na rzecz Skarbu Państwa w czasie obowiązywania ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości /Dz.U. 1991 nr 30 poz. 127/ dla celu, który dawałby podstawę do wywłaszczenia tej nieruchomości, poprzedni właściciel może żądać jej zwrotu na podstawie art. 69 ust. 1 powołanej ustawy?
podjął następującą uchwałę:
Irena C. dnia 1 czerwca 1991 r. wniosła do Kierownika Urzędu Rejonowego w P. podanie o zwrot nieruchomości - działki o pow. 1285 m2 położonej w N. przy ul. Kolejowej (...), Kw. nr (...), nabytej przez Urząd Miasta i Gminy w N. na rzecz Skarbu Państwa aktem notarialnym sporządzonym dnia 18 września 1986 r. Rep. (...). Działka została nabyta z przeznaczeniem jej pod budownictwo spółdzielcze wielomieszkaniowe, a plan zagospodarowania przestrzennego N. nie przewiduje takiego przeznaczenia wymienionej działki. Strona wielokrotnie odmawiała zgody na zbycie działki, w związku z tym pismem Urzędu Miasta i Gminy N. z dnia 25 marca 1986 r. została powiadomiona, że jeżeli nie skorzysta z oferty złożonej w tym piśmie, to zostaną podjęte czynności zmierzające do wywłaszczenia działki. Akt notarialny zawierał dane określające przeznaczenie działki, a zbywca nie ponosił opłat sądowych ani nie pobrano od niego podatku dochodowego.
Decyzją z dnia 7 października 1991 r. Urząd Rejonowy w P. umorzył postępowanie ze względu na to, że działka została nabyta na podstawie przepisów ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości /Dz.U. nr 22 poz. 99/, a wobec tego brak jest prawnych podstaw do prowadzenia postępowania w sprawie zwrotu nieruchomości. Wojewoda (...) decyzją z dnia 29 listopada 1991 r. utrzymał w mocy zaskarżoną decyzję organu pierwszej instancji. Irena C. dnia 16 grudnia 1991 r. wniosła skargę do Naczelnego Sądu Administracyjnego - Ośrodek Zamiejscowy w Lublinie, występując o uchylenie zaskarżonej decyzji. Skarżąca twierdzi, że postępowanie wywłaszczeniowe było w toku, gdy doszło do zawarcia umowy sprzedaży, a postępowanie to toczyło się na podstawie wcześniej obowiązujących przepisów. W odpowiedzi na skargę Wojewoda (...) wniósł o jej oddalenie z motywów wymienionych w zaskarżonej decyzji.
Naczelny Sąd Administracyjny postanowieniem z dnia 19 maja 1992 r. rozprawę odroczył i przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości w konkretnej sprawie, które sformułował jak przytoczono w sentencji uchwały.
W uzasadnieniu postanowienia uznaje się trafność wykładni przepisów stanowiących podstawę prawną zaskarżonych decyzji, a wątpliwości powstają w przypadku zastosowania wykładni celowościowej, bo osoba, którą pozbawiono nieruchomości w drodze wywłaszczenia może w określonych sytuacjach domagać się zwrotu nieruchomości, a osoba, która ją zbyła na ten sam cel nie mogłaby skorzystać z takiego uprawnienia; wobec tego w obu przypadkach należałoby dopuścić korzystanie z możliwości stworzonych przez art. 69 ust. 1 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r.
W rozpoznawanej sprawie Sąd Najwyższy zważył, co następuje:
Ustawa z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości /Dz.U. nr 22 poz. 99/ w radykalny sposób zmieniła podejście do kwestii wywłaszczania nieruchomości. W miejsce bowiem ustawy regulującej wyłącznie kwestie prawne wywłaszczania gruntów - a taki charakter miało rozporządzenie Prezydenta RP z mocą ustawy z dnia 24 września 1934 r. - Prawo o postępowaniu wywłaszczeniowym /Dz.U. nr 86 poz. 776/, normujące zagadnienia materialne i procesowe wywłaszczeń, jak również dekret z dnia 26 kwietnia 1949 r., o nabywaniu i przekazywaniu nieruchomości niezbędnych dla realizacji narodowych planów gospodarczych /Dz.U. 1952 nr 4 poz. 31/, czy wreszcie ustawa z dnia 12 marca 1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości /Dz.U. nr 17 poz. 70/ - wprowadzono w życie ustawę, w której instytucja wywłaszczenia jest jednym z elementów w gospodarowaniu gruntami. Ustawa z dnia 29 kwietnia 1985 r. unormowała szeroko problemy prawne gospodarowania zasobami gruntów, do których wchodziły grunty będące własnością Państwa i nabywane na własność Państwa /art. 13 ust. 2 cyt. ustawy w jej pierwotnym brzmieniu/. Przepisy rozdziału 6 cyt. ustawy, regulujące wywłaszczanie nieruchomości, stały się tylko jednym z elementów unormowania problematyki gospodarki gruntami, co zostało - już wówczas - wzmocnione brzmieniem art. 50 ust. 1 cyt. ustawy /według pierwotnego tekstu/, wyliczającego cele wywłaszczenia, oraz, w szczególności, art. 53 ust. 1 /według pierwotnego tekstu/, stosującego zasadę, że wywłaszczenie może nastąpić "tylko wówczas, gdy nieruchomość nie może być nabyta w drodze umowy". Ustawa nie zawierała żadnych przepisów szczególnych dotyczących treści i formy umowy kupna nieruchomości, a wobec tego w pełnym zakresie miały do niej zastosowanie przepisy prawa cywilnego, a wpis do księgi wieczystej nowego podmiotu własności wywierał te same skutki, co w każdym innym przypadku.