Rozstrzygnięcie prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych w sprawie świadczenia określonego w art. 65 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin /Dz.U. nr 40 poz. 267 ze zm./ jest decyzją administracyjną podlegającą kontroli sądu administracyjnego.
Prezes Zakładu Ubezpieczeń Społecznych decyzją z dnia 14 października 1996 r. odmówił Marii J. przyznania świadczenia z ubezpieczenia społecznego na podstawie art. 65 ustawy z dnia 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin. W uzasadnieniu podał, że nie ma podstaw do przyznania takiego świadczenia /renty rodzinnej/ po zmarłym małżonku Marii J. na rzecz ich dzieci, bowiem pracował on zbyt krótko. Jego zgon nastąpił ponad 8 lat od ustania zatrudnienia.
Skarżąc tę decyzję do Naczelnego Sądu Administracyjnego Maria J. zarzuciła, że udokumentowany staż pracy jej zmarłego męża wynosi 14 lat i 7 miesięcy. Mąż faktycznie pracował znacznie dłużej, jednakże ona nie dysponuje dokumentami potwierdzającymi to zatrudnienie. Skarżąca samotnie wychowuje dziewięcioro nieletnich dzieci. Jedynym źródłem utrzymania rodziny jest jej renta inwalidzka III grupy i zasiłki rodzinne - razem 440,80 zł miesięcznie.
Rozpatrując tę skargę Naczelny Sąd Administracyjny podkreślił, że w myśl zasady wyrażonej w art. 1 i art. 2 Kodeksu postępowania cywilnego sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych mieszczą się w kategorii spraw cywilnych i są rozpatrywane przez sądy powszechne, jeśli nie należą do właściwości sądów szczególnych.
Przepisy działu III Kpc, regulujące szczegółowo postępowanie w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, definiują pojęcie sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych, używając w tym celu kryteriów podmiotowych i przedmiotowych. Według par. 2 art. 476 Kpc, przez sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych rozumie się sprawy enumeratywnie w tym przepisie wymienione, w których wniesiono odwołanie od decyzji organów rentowych. Art. 476 par. 4 Kpc zawiera określenie organu rentowego. Nie mieści się w nim prezes Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Stąd wniosek, iż rozpatrywanie odwołań albo skarg na decyzję prezesa ZUS nie należy do właściwości sądów powszechnych.
Niedopuszczalność drogi postępowania w sprawie nie otwiera jeszcze przed nią drogi postępowania przed sądem administracyjnym. Sąd administracyjny orzeka w sprawach ze skarg na decyzje administracyjne i inne akty lub czynności organów administracji publicznej, które nie mają charakteru cywilnoprawnego /art. 16 ust. 1 i 2 i art. 20 ust. 3 ustawy z dnia 11 maja 1995 r. o Naczelnym Sądzie Administracyjnym/.
O charakterze prawnym aktu lub czynności rozstrzyga w zasadzie jej materialnoprawna podstawa. Zaskarżona decyzja prezesa ZUS jest czynnością dotyczącą sfery dwustronnych powiązań prawnych pomiędzy organem ubezpieczającym a osobą uprawnioną do świadczeń z ubezpieczenia, określonych jako stosunek ubezpieczenia społecznego. W literaturze przedmiotu nie ma pełnej zgody co do charakteru prawnego tak rozumianego stosunku ubezpieczenia społecznego. Pomijając szczegółowe rozważania na ten temat trzeba zauważyć, że ten stosunek prawny nie ma cech typowych dla stosunku cywilnoprawnego. Brak w nim równorzędności stron. Strony nie są bowiem względem siebie autonomiczne, ponieważ istnieje przymus ubezpieczenia pracowniczego. Świadczenia ze stosunku ubezpieczenia społecznego nie są również ekwiwalentne. Obowiązek wypłaty świadczeń ubezpieczeniowych nie jest zrównoważony obowiązkiem opłacania przez pracowników składki ubezpieczeniowej.